Ludzie ludziom zgotowali ten los

27 marca 2009 r. w auli Zespołu Szkół Nr 1 im. Adama Mickiewicza w Lublińcu odbyła się konferencja edukacyjna oraz promocja pakietu edukacyjnego "Deportacje Górnoślązaków do ZSRS w 1945 r. Organizatorem konferencji było Starostwo Powiatowe w Lublińcu przy współpracy z Oddziałowym Biurem Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach. Konferencja skierowana była głównie do nauczycieli uczących przedmiotów humanistycznych, ponieważ to na nich spoczywa obowiązek przekazywania uczniom wiedzy o tamtych wydarzeniach.

Konferencję edukacyjną rozpoczął wykład dr Dariusza Węgrzyna na temat Górnego Śląska w 1945 r. Kolejny wykład pani Kornelia Banaś poświęciła źródłom do badań nad problematyką deportacji Górnoślązaków, natomiast pan Andrzej Sznajder przedstawił propozycje rozwiązań metodycznych tematów związanych z deportacją Górnoślązaków do ZSRS.

Konferencja zakończyła się pokazem filmu powstałego na zlecenie IPN "Przemilczana tragedia". Na podstawie dokumentów, listów i relacji świadków w filmie zrekonstruowano przebieg akcji deportacyjnej, warunki obozowe i nieliczne powroty Górnoślązaków z ZSRS. Nauczycielom i przedstawicielom placówek oświatowych przekazane zostały teki edukacyjne "Deportacje Górnoślązaków do ZSRS w 1945 roku", które stanowią propozycję dla nauczycieli planujących rozszerzenie zajęć lekcyjnych poświęconych deportacjom.

Masowe wywózki Górnoślązaków do ZSRS w 1945 r. to jedno z najbardziej tragicznych wydarzeń w powojennej historii Polski. Dopiero zmiany polityczne po 1989 r. pozwoliły na publiczne podejmowanie tego tematu. Do dzisiaj nie udało się określić dokładnej liczby deportowanych. Powszechnie szacuje się, że deportowanych było ok. 30 tysięcy, ale historycy szacują że mogło zostać wywiezionych ok. 90 tys. Górnoślązaków. Wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej na ziemie Górnego Śląska i Prus Wschodnich - 3 lutego 1945 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRS wydał dekret, który pozwolił na deportacje ludności na terenach zajętych przez I, II, III Front Białoruski oraz I Front Ukraiński. Wkrótce na terenie Górnego Śląska pojawiło się obwieszczenie, które wzywało mężczyzn w wieku od 17 do 50 lat do stawienia się do prac porządkowych w wyznaczonych miejscach zbiórki. Część mężczyzn dobrowolnie zgłosiła się na miejsce zbiórki, część doprowadzono siłą, a niektórych deportowano prosto z zakładów pracy. Najliczniejszą grupę deportowanych stanowili górnicy, ale wśród wywiezionych byli hutnicy, kolejarze, strażacy, rolnicy, leśnicy, przedstawiciele lokalnej inteligencji, działacze polskich organizacji społeczno - politycznych, a także więźniowie hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Początkowo deportowani byli umieszczani w małych prowincjonalnych obozach, które znajdowały się w szkołach, zakładach pracy i gospodarstwach rolnych. Stamtąd eskortowano ich do obozów zbiorczych. Największe takie obozy znajdowały się w Oświęcimiu i Łabędach. Internowani stanowili dla władz ZSRS tylko tanią siłę roboczą, po dostosowaniu szerokości torów kolejowych do sowieckich w marcu 1945 r. rozpoczęły się pierwsze transporty do ZSRS. Podróż w bydlęcych wagonach zwanych "krowiokami" trwała od kilku do kilkunastu dni. Tylko w nielicznych wagonach były prycze i niewielki żelazny piec, do którego i tak bardzo często brakowało opału. Ubikację stanowił wycięty otwór w podłodze. W jednym wagonie mogło znajdować się do 100 osób. Rzadkie racje żywnościowe, chłód, wycieńczenie powodowały wiele zgonów. Deportowani trafiali do łagrów na terenie całego ZSRS. Najwięcej trafiło do obozów pracy na Ukrainie, Syberii i Kazachstanie. Część wywieziono do Rosji, Turkmenii, Gruzji i na Białoruś. Najdalsze obozy były na Kamczatce. Deportowanych wykorzystywano najczęściej do prac w przemyśle wydobywczym, metalurgicznym, zbrojeniowym, budowlanym, naftowym, drewnianym i w kamieniołomach. Bardzo trudnym warunkom w obozach towarzyszyła nadludzka praca. Większość rodzin wywiezionych nie znała miejsca ich pobytu swoich bliskich, tylko do niektórych trafiały kartki z obozu, z czasem wiadomości przynosili powracający ze ZSRS. Pierwsze powroty z łagrów nastąpiły latem 1945 r. i trwały jeszcze do połowy lat pięćdziesiątych. Zwolnieni z obozów bardzo często umierali z wycieńczenia i chorób w drodze powrotnej, część deportowanych kierowano do obozów repatrianckich w sowieckiej strefie okupacyjnej w Niemczech lub do obozów pracy w Polsce.

W pierwszych latach powojennych próbowano ustalić dokładną liczbę deportowanych. Sporządzono "Spis polskich obywateli - górników wywiezionych z początkiem 1945 r. z terytorium Górnego i Opolskiego Śląska". Spis ten zawierał 9877 nazwisk. Obejmował on tylko osoby zatrudnione w przemyśle górniczym, które jeszcze w 1946 r. nie powróciły do kraju. Spis nie obejmował innych grup zawodowych. Tym, którzy wrócili z obozów zabroniono opowiadać o ich pobycie w ZSRS, niektórzy milczą do dziś.

Zdjęcia z konferencji: